NGHÈO RỚT MỒNG TƠI

 Cách đây hơn năm mươi năm. Quê tôi nghèo, nhiều nhà nghèo "rớt mồng tơi” (1) như nhà chú tám Cừ, bà ba Cật, ông hai Đấu, thím Thông, chị Tiếp.... Nghèo mà lại con đông, con đông nên nghèo.

    Ông mười Tâm là học trò của ông nội tôi, nho học thời “vứt bút lông đi giắt bút chì”, ông đi lính khố Đỏ. Tây đã đem ông qua Pháp để chiến đấu với quân Đức trong đệ nhị thế chiến, ông bị thương, được Pháp trả tiền hưu, thoát nghèo. Làng cử ông đi đạc điền, đo đo tính tính, diện tích méo vuông, tôi phục ông sát đất. Ông mười Tâm nghêu ngao: “Bần cư náo thị vô nhân vấn, phú tại sơn lâm hữu khách tầm”.     

    Nghèo quá không có đất cắm dùi, phải làm thuê, quê nghèo chẳng có ai thuê, đành đi mót, mùa nào mót nấy cũng chỉ lúa sót, khoai sắn qua ngày. Hết mùa gặt, chưa cày bừa cho vụ tới, những gốc rạ còi cọc đẻ lúa rài, lại đi mót lúa rài.

    Áo mưa nylon ra đời, hết thời nghèo rớt mồng tơi quay ra nghèo mạt rệp, nghèo trơ xương, rệp cũng mạt vì người không còn máu để hút. Chú tám Cừ, ông hai Đấu cùng mấy trai làng rủ nhau đi lên rừng tìm trầm, có khi qua tận Ai Lao, Cao Miên. Họ mang về những cơn sốt rét, da bủng beo trắng chạch, tong têu. Lại càng “nghèo sặc gạch”.

   Quân Nhật cho in giấy bạc mới tung ra thị trường, vơ vét hàng hóa, lương thực, làm cho nền kinh tế bị kiệt quệ, cuộc sống người dân điêu đứng, cùng quẫn. Tình trạng đó đã dẫn đến nạn đói Ất Dậu (1945) khiến gần hai triệu người ở miền Bắc bị chết đói. Quê tôi cũng bị ảnh hưởng nặng nề, dân làng tôi lại “nghèo tận mạng”.

   Cách Mạng mùa Thu 1945. Thầy giáo Phẩm, chú tám Cừ, ông hai Đấu tham gia Uỷ Ban Dân Tộc Giải Phóng làng. Nhưng chẳng bao lâu quân Anh, Pháp vào giải giáp quân Nhật. Ngày 23-9-1945, quân Pháp nổ súng đánh chiếm Sài Gòn, tái khởi động chiến tranh. Quê tôi trở thành vùng xôi đậu.

  Thầy giáo Phẩm thoát ly, rồi tập kết ra Bắc. Thầy có chữ nghĩa. Đêm nằm nhớ vợ, thương con thầy ngâm nga:

"Quân tại Tương giang đầu,

Thiếp tại Tương giang vĩ.

Tương tư bất tương kiến,

Đồng ẩm Tương giang thuỷ..."

(Trường tương tư – Lương Ý Nương)

"Chàng ở đầu sông Tương.

Thiếp ở cuối sông Tương.

Nhớ nhau mà không  gặp.

Cùng uống nước sông Tương"

(Hoàng Nguyên Chương dịch)

  Thầy bị phê bình:”trí thức tiểu tư sản”. Thầy lén về đưa tang thầy cũ là cụ Phan Khôi. Rồi thầy được đưa đi chăn bò ở nông trường heo hút. Đêm trở gió, thầy lang thang dọc theo bờ cỏ hoang vu, thầy nhớ về miền quê nghèo xa vắng…Nghe nói, khi nước nhà thống nhất, thầy trở về quê, cũng chỉ cái ba-lô con cóc, kèm theo bệnh sốt rét kinh niên.

  Sau hiệp định Genève, chú tám Cừ và ông hai Đấu bị tố “cộng sản nằm vùng”, không làm chi được. Nhưng những đứa con lại học hành quá giỏi!

Thằng Hiệp – con chú tám Cừ - được cấp học bổng đi du học Nhật Bản, về nước làm tới chức giám đốc Hải Học Viện Nha Trang thời trước 1975. Ông hai Đấu có tám đứa con , nhưng khi hưởng ứng phong trào “Ba sẳn sàng”, một nửa bỏ học theo giải phóng quân, đến ngày thống nhất chỉ có thằng Diên – bạn tôi trở về. Nhưng ông hai Đấu là “cha” Việt Kiều vì có ba đứa con ở Mỹ.

Nguyễn Châu

1. "Nghèo rớt mồng tơi" chỉ cái nghèo đến cùng cực, nghèo đến nỗi không thể nghèo hơn được nữa, "mồng tơi" là phần trên của cái áo mưa bằng lá cọ mà người miền Trung hay mặc, gọi là "áo tơi".  Thường thì phần dưới có thể bị rách, nhưng phần trên rất khó hư. Vì vậy, "nghèo rớt mồng tơi" có nghĩa là nghèo đến độ cái mồng tơi cũng sờn, cũ đến nỗi rớt ra.